ساختمان تاریخی که به عنوان قدیمیترین اثر تاریخی و جاذبه های گردشگری اصفهان شناخته میشود، مسجد جامع یا مسجد جمعه میباشد. این مسجد در طول تاریخ تغییراتی را تجربه کرده است. سبک و نمای ظاهری فعلی آن اصولاً به دوره سلجوقی تعلق دارد، اما تعمیرات و اضافات متعددی در دورههای بعدی، به ویژه در دوره صفویه، به آن افزوده شدهاند. کاوشهای باستانشناسی نیز آثاری از دوره آلبویه و قرن سوم هجری به نمایش آوردهاند. حتی برخی از آثار قبل از اسلام نیز در این کاوشها کشف شدهاند.
بخشهای مختلف مسجد جامع اصفهان، که به تازگی به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شدهاند، در طول دو هزار سال گذشته شکل گرفته و در این مدت تحت تعمیر و بازسازی قرار گرفتهاند. طرحهای توسعهای نیز در دورههای مختلف تاریخی اجرا شدهاند؛ از جمله در دوره آلبویه و به خصوص در دوره صفویه.
این مسجد بهعنوان نمادی از تاریخ و فرهنگ اصفهان، جایگاه ویژهای دارد و با توجه به تاریخچه طولانیاش، یک شاهکار معماری و هنری به حساب میآید. برای اطلاعات بیشتر با مجله گردشگری همراه باشید.
آدرس مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان که به نام مسبد جامع قدیمی نیز شناخته میشود، در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی واقع شده است. به عبارت دیگر، این مسجد در بخش تاریخی اصفهان، در ضلع جنوب غربی خیابان هاتف و در انتهای بازار بزرگ واقع شده است. به طور کلی، همانطور که میدان نقش جهان و ساختمانهای تاریخی اطراف آن به ما یادآوری میکنند، مسجد جمعه و مناطق اطراف آن نیز به عنوان نمادی از معماری و هنر دوره صفوی، افسانه زندگی در دوران سلجوقیان و اوقاتی پیش از آن را به تصویر میکشند.
تاریخچه پشت مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان یا مسجد عتیق به عنوان یکی از قدیمیترین ساختمانهای تاریخی نیمکره غربی شناخته میشود. کاوشهای باستانشناسی در این منطقه نمادها و نشانههایی از دورههای گذشته را آشکار کرده است. محققان و متخصصان معتقدند که این مسجد احتمالاً قبل از زمان تسلط اعراب بر ایران به عنوان آتشکده و یک مرکز مذهبی مهم مورد استفاده قرار میگرفته است. کشف پایه یک ستون با تزیینات دوره ساسانی نیز وجود بنایی قبل از دوره اسلامی در این محل را تایید میکند.
پس از گسترش اسلام در ایران و برپا شدن حکومتهای اسلامی، به نظر میرسد که ساختمان اولیه مسجد به قرنهای ۱ و ۲ هجری و دوران حکومت عباسیان برمیگردد. در قرن ۳ هجری، محراب مسجد تخریب شد و جهت قبله آن تغییر یافت. همچنین در این دوران، کتابخانهای در مسجد ایجاد شد که کتب معتبر دوران را در خود نگهداری میکرد.
نمای زیبای مسجد عتیق اصفهان، عمدتاً متعلق به دوره سلجوقی است. به عبارت دیگر، این ساختمان از زمان حکومت سلجوقیان ساخته شده است و در طول دورههای مختلف، به ویژه در دورههای آل بویه و صفویه، بخشهایی به آن افزوده و بخشهایی نیز ترمیم و بازسازی شدهاند. در زمان حکومت اسماعیلیان، به دلیل اعتراضات عمومی به پادشاه، این مسجد به آتش کشیده شد و تمامی اجزاء آن آسیب دید. با این حال، همان سال ساختمان مسجد مجدداً بازساخته شد و مجدداً به کار گرفته شد.
معماری به کار رفته در مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی ایجاد شده و ابداعات هنری و معماری متنوع قرون اسلامی را در خود جمع آورده است. طی زمان، به دلیل حوادثی نظیر آتشسوزی، جنگها و ناهماهنگیهای مختلف، این مسجد به شدت آسیب دیده و به مرمت و بازسازی نیاز داشته است. ورودیهای مختلف این مسجد با محیط پیرامونی آن ارتباط دارند.
معماری سقفهای این مسجد نیز قسمتی از تنوع معماری آن است. زیباییهای تزیینی در ایوانهای مسجد به هنر و ذوق معماران اشاره میکند. گذرها و معابری که اطراف مسجد جریان دارند، ارتباط این بنا با بافت قدیمی شهر را نشان میدهند. چهار ایوان اطراف میانمیدان مسجد نمایانگر شیوه معماری مساجد ایرانی هستند که این الگو در مساجد دیگر نیز اثرگذار بوده است. ایوانهایی با نامهای “صفه صاحب” در جنوب، “صفه درویش” در شمال، “صفه استاد” در مغرب و “صفه شاگرد” در مشرق به ترتیب اطراف مسجد وجود دارند و با مقرنسکاری و کاربندی زیبایی تزیین شدهاند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاریهای آن به قرن نهم هجری میرسند و منارهها نیز احتمالاً در همین دوره ساخته شدهاند.
مسجد جامع دارای چه بخش هایی است؟
این مسجد با شکوه و عظمت، به بخشهای متعددی تقسیم میشود که در طول دورههای مختلف ایجاد شدهاند. برخی از این بخشها تخریب شده یا آسیب دیدهاند و مرمت آنها انجام شده است. در ادامه به جزئیات مسجد جامع اصفهان میپردازیم:
ایوان ها
- ایوان صاحب
یکی از اجزای جالب مسجد جامع اصفهان، ایوان جنوبی است که به نام “صفه صاحب” هم شناخته میشود. این ایوان، نمونهای دیگر از قسمتهای مجلل مسجد عتیق اصفهان است و از دوره سلجوقی باقی مانده است. زیباییهای تزئینی این ایوان در طول دورههای قراقویونلو و صفوی به اضافه شده است و کتیبههایی از دوران حکومت پادشاهان مختلف دوره صفوی در این بخش نیز نمایان است.
- ایوان درویش
در ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان، یک ایوان وجود دارد که به نام “صفه درویش” نیز شناخته میشود. این ایوان در زمان قرن ششم میلادی ساخته شده و با نام دیگر “صفه درویش” نیز شناخته میشود. یک کتیبه گچبری در این ایوان وجود دارد که به دوره شاه سلیمان صفوی تعلق دارد. اطراف این ایوان با چهل ستون تزئین شده است که چهل ستون شرقی به خصوص از بقیه متمایز و منحصربهفردتر است. این ستونها در قسمت شرقی ایوان درویش طاقهای مختلفی دارند که با نقوش آجری فوقالعاده تزیین شدهاند، این ویژگیها باعث شدهاند که این بخش از مسجد به یکی از زیباترین و متمایزترین بخشهای آن تبدیل شود.
- ایوان استاد
در ضلع غربی مسجد جامع اصفهان، یک ایوان دیگر وجود دارد که به عنوان “ایوان استاد” نیز شناخته میشود. این ایوان ابتدا در دوره سلجوقی احداث شده و در دوره صفوی، تزئیناتی به آن افزوده شده است. در این ایوان، کاشیکاریهای بسیار زیبا و هنرمندانه به همراه خطوط ثلث و نستعلیق دیده میشوند. کتیبهها و خطوطی که در این بخش وجود دارند، مربوط به دوره سلطنت شاه سلطان حسین در سال ۱۱۱۲ هجری قمری هستند.
- ایوان شاگرد
ایوان دیگری که در مسجد جامع اصفهان قرار دارد، با نام “ایوان شاگرد” شناخته میشود. این ایوان، همانند سایر ایوانهای مسجد، در دوره سلجوقی ساخته شده است. تزئینات این ایوان در قرنهای هشتم و یازدهم هجری قمری، همزمان با حکومت ایلخانان و صفویان، به آن افزوده شده است. ایوان شاگرد بدون کاشیکاری وجود دارد، اما از مقرنسهای آجری شگفتانگیزی برخوردار است که اسلوب هنری معماری ایرانی-اسلامی را به اجرا گذاشتهاند. همچنین، در این ایوان یک سنگ مرمر با کیفیتی بسیار بالا قرار دارد که به صورت یک پارچه نفیس تزئین شده و در اطراف و بالای آن کتیبههایی مشاهده میشود.
- ایوان عمر
یکی دیگر از ایوانهای مسجد جامع اصفهان، ایوان یا “صفه عمر” نام دارد که در بخش شرقی مسجد قرار گرفته است. حضور کتیبه تاریخی با نام “هلال ایوان” با تاریخ ۷۶۸ هجری قمری روی آن، این ایوان را به دوران حکومت سلطان محمود آل مظفر نسبت میدهند. این ایوان دارای ستونهای آجری با تزئینات ساده و زیبا است و در سقف آن نیز خطوط تزئینی و تاریخی قابل مشاهده هستند که با خط بنایی عبارات مذهبی نوشته شدهاند.
بیشتر بخوانید: کویر لوت
گنبدهای مسجد جامع اصفهان
- گنبد تاج الملک
گنبد شمالی که در بخش حیاط مسجد قرار دارد، قرینهای برای گنبد جنوبی دارد و به عنوان گنبد تاج الملک نیز شناخته میشود. این گنبد دوپوسته در سال ۴۸۱ هجری قمری به سفارش ابوالغنائم تاجالملک، یکی از وزرای دوره سلجوقی، ساخته شده است. به همین دلیل، به گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان نیز معروف است. این گنبد به عنوان نسخه خاکی از گنبد جنوبی مسجد جامع اصفهان به شهرت دست یافته است. به دلیل رقابت و رقابتی که با گنبد نظام الملک داشت، بخشی از مسجد جامع اصفهان با سبک معماری رازی ساخته شده است. نقوش هندسی و آثار گرهچینی در داخل این گنبد، تابلوهای هنری است که هر بینندهای را مبهوت میکند.
- گنبد نظام الملک
مسجد عتیق اصفهان دارای دو گنبد با ویژگیها و ساختارهای منحصربهفرد خود است. گنبد جنوبی به همراه چهل ستون اطراف آن در ایوان جنوبی مسجد واقع شده است. این گنبد در بازه زمانی ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری ساخته شده است. گنبد جنوبی به دستور ملک شاه سلجوقی و با همت وزیر او، خواجه نظام الملک، ساخته شده و به نام گنبد نظام الملک شناخته میشود. این گنبد به عنوان یکی از نمونههای برجسته معماری دوره سلجوقی محسوب میشود. در ساخت و تزئین گنبد جنوبی از طرحهای زیبا با استفاده از مصالح آجر و گچ استفاده شده است.
شبستان های مسجد جامع اصفهان
- شبستان اولجایتو
در بخش شمالی ایوان استاد، یک شبستان کوچک به نام “مسجد یا محراب اولجایتو” وجود دارد که به عنوان یکی از زیباترین بخشهای مسجد عتیق اصفهان شناخته میشود. این شبستان کوچک دارای یک محراب منحصربهفرد و فراتر از زبانهاست که زیبایی و هنر معماری آن از توصیف قاصرانه تحت تأثیر قرار میگیرد. بدون شک میتوان گفت که این محراب دارای زیباترین تزئینات گچبری در بین محرابهای مساجد ایران است.
ساخت این محراب به سال ۷۱۰ هجری قمری و در زمان حکومت سلطان محمد، خدابنده ایلخانی، با نام اولجایتو برمیگردد. سلطان محمد ایلخانی، که به معنای اولجایتو به عنوان یک غازی شناخته میشد، یکی از بزرگترین و مشهورترین فرمانروایان مغول در دوره ایلخانی بود. او پیش از اسلام شدن به نام اولجایتو شناخته میشد و پس از اسلامگیری نام محمد خدابنده را برگزید. وی به عنوان یک علاقمند به هنر و معماری شناخته میشد و در زمینه توسعه این هنرها تلاشهای فراوانی انجام داد.
- شبستان زمستانی
شبستان زمستانی “بیت الشتاء” متعلق به دوره تیموریان است و به دستور “عماد بن المظفر ورزنهای” ساخته شده است، که همچنین به نام “شبستان عماد” نیز شناخته میشود. این شبستان که در مسجد جامع اصفهان قرار دارد، جزو بخشهای تاریخی ارزشمند این مسجد محسوب میشود. ستونهای شبستان زمستانی با شکوه و بارزی کوتاه و قطور هستند و اتاقهای آن به شکل خیمهای طراحی شدهاند. این مکان با نام شبستان عماد هم شناخته میشود به خاطر سفارش دهنده و بنیانگذار آن، یعنی عماد بن المظفر ورزنهای. این بنا بهعنوان یکی از اجزای جالب و مهم مسجد جامع اصفهان، جذابیت و تاریخیت ویژهای دارد.
جاهای دیدنی در نزدیکی مسجد جامع اصفهان
شهر اصفهان یک مقصد گردشگری پر از جاذبههای تاریخی و دیدنی است که به تماشای آنها میپردازد. یکی از عواملی که باعث ایجاد تنوع جاذبههای گردشگری در اطراف مسجد جامع اصفهان شده است، فاصله نزدیک آن تا میدان نقش جهان میباشد. در محیط اطراف مسجد جامع عتیق اصفهان، جاذبههای زیبایی وجود دارد که میتوان به موارد زیر اشاره کرد: خانه تاریخی مشیرالملک، سردر قیصریه، میدان امام علی، سی و سه پل، پل خواجو، حمام تاریخی علی قلی آقا، میدان نقش جهان، باغ گلها، پل مارنان، عالی قاپو، برج کبوتر آذر بهرام، کاخ چهلستون، انگورستان ملک التجار، موزه موسیقی، کاخ هشت بهشت، مسجد شیخ لطفالله، مناره ساربان، خانه تاریخی فرجالله خان کیوان، موزه عصارخانه شاهی و خانه تاریخی ملاباشی.
این جاذبهها همگی با ارتباط نزدیک به مسجد جامع، تجربهای فراموشنشدنی از تاریخ و فرهنگ اصفهان را ارائه میدهند. از بازدید از این جاذبهها لذتبردن و غوطهور شدن در فرهنگ و زیباییهای این شهر تاریخی واقعیتاً لذتبخش خواهد بود. برای اینکه بتوانید با خیال راحت سفر کنید و از دیدن جاذبه های این شهر لذت ببرید، پیشنهاد میکنیم برنامه ریزی سفر خود را به بهترین آژانس های مسافرتی اصفهان بسپارید.
عکس های مسجد جامع اصفهان
